Hassas Ayar Argümanı

İnce ayar argümanının temel düşüncesi doğa yasalarındaki küçücük bir değişimin bile evrenin oluşmasını veya yaşamın oluşumunu engelleyeceği fikridir. Bununla birlikte ince ayar argümanı yalnızca evrendeki doğa yasalarına değil Dünya’nın fiziki koşullarına bağlı olarak da kurulabilmektedir. Örneğin galaksinin tipi eğer daha eliptik olsaydı: Yaşam kimyası için yeterli ağır elementlerin oluşmasından önce, yıldız oluşumları dururdu. Dünyanın oluşumu sırasında, yörüngede yaptığı açı daha küçük olsaydı, güneş dünyayı yutardı, hayat olmazdı. Bunun gibi daha birçok “ince ayar” sıralanabilir. Sonuç olarak teist kesim evrenin temel sabitlerinin yaşam için özel olarak ayarlanmış olduğu düşüncesine kapılır

İnce ayar kanıtının gözle görülür temel hatası nedenlerle sonuçları karıştırıyor olmasıdır. Bizim var olmamız için mi evren ince olarak ayarlanmış yoksa evrende bu değerler olduğu için mi biz varız? Bu soru üzerine düşününce varacağımız sonuç, yaşamın ya da herhangi bir durumun, içinde bulunduğu ortamın bir yan ürünü olduğunu düşünmenin; bu ortamın o yan ürün için özel olarak tasarlandığını düşünmekten daha tutarlı olacağıdır. Örneğin hava dalış sporunu düşünün; eğer yerçekimi olmasaydı hava dalış sporu gerçekleşemezdi. Bernoulli prensibi var olmasaydı veya bu prensip şu ankinden daha farklı işliyor olsaydı yine hava dalış sporu gerçekleşemezdi. Peki, buradan çıkan sonuç “Bernoulli prensibi ile yer çekimi, özel olarak hava dalış sporu gerçekleşsin diye özel ve hassas olarak tasarlanmıştır.” ifadesi mi olmalıdır yoksa “Bu ilkeler bu değerde olduğu için hava dalış sporu mümkündür, hava dalış sporu mümkün olsun diye bu değerler hassas olarak ayarlanmamıştır. Hava dalış sporu, bu sabitlerin bir tür yan ürünüdür. Herhangi bir değerin veya sabitin yan ürünü olarak ortaya çıkan şeyler o değerle uyumlu olmak zorundadır ve bu uyum elbette tesadüf değildir. Eğer şu an hava dalış sporu yapılıyorsa zaten fiziksel yasalar bunu mümkün kıldığından dolayı yapılabiliyordur. Fiziksel yasaların bu sporla uyumun gösterip daha sonra fiziksel yasaların bunun için özel olarak tasarlandığını söylemek mantıksal açıdan zorunlu değildir. ” düşüncesi mi daha kabul edilir bir görüştür? Mantıklı düşünen herkes ikinci görüşün tutarlı olduğunu savunacaktır. Benzer şekilde “X sabitleri ve durumları yaşam gerçekleşebilsin diye özel ve hassas olarak tasarlanmıştır.” ifadesi yerine “Bu sabitler bu değerde olduğu için yaşam mümkündür, yaşam mümkün olsun diye bu değerler hassas olarak ayarlanmamıştır. Yaşam, bu sabitlerin bir tür yan ürünüdür. Herhangi bir değerin veya sabitin yan ürünü olarak ortaya çıkan şeyler o değerle uyumlu olmak zorundadır ve bu uyum elbette tesadüf değildir. Eğer şu an yaşam varsa zaten fiziksel yasalar bunu mümkün kıldığından dolayı vardır. Fiziksel yasaların yaşamla uyumunu gösterip daha sonra fiziksel yasaların bunun için özel olarak tasarlandığını söylemek mantıksal açıdan zorunlu değildir.” ifadesi gayet tabii daha tutarlıdır.

Yukarıdaki analojinin bir diğer ifadesi ise şu şekilde olabilir: Herhangi bir nedensel ilişkide A’nın B’ye sebep olduğunu gösterdikten sonra A’nın B var olsun diye hassas olarak tasarlandığını iddia etmek zorunlu olarak doğru değildir. Klasik bir benzetme yapacak olursak, bir asfalt yol çatlağının arasındaki boşlukta yeşeren çiçek örneğini kullanmak makuldür. Bir yerde, uzun bir asfalt yolda yürürken bir çatlak gördüğünüzü ve bu çatlaktan bir bitkinin yeşermiş olduğunu hayal edin. Biraz olsun etrafını inceleyen biri buna sık sık şahit olacaktır. Bu bitki açısından ince ayar argümanını karşılaştırmak makuldür çünkü bitkinin orada var olması kendinden önce gelen hassas bir ayara bağlıdır. Bir an bu bitkinin var olabilmesi için hangi süreçlerin veya durumların gerçekleşmesi gerektiğini düşünelim. Yolda bir çatlak, güneş ışığının gelmesi için yeterli açı miktarı, tam o çatlakta bulunması gereken bir tohum, yeterli su miktarı... Eğer su biraz daha az olsa bitki oluşamazdı, biraz fazla olsa çimlenme gerçekleşemezdi. Eğer güneş ışığının gelme açısı biraz az veya çok olsaydı güneş o çatlağa ulaşamayacak ve bitki gelişemeyecekti. Eğer çatlak birkaç cm. daha sağda veya solda olsaydı tohum doğru yerde olmayacağından bitki olmazdı. vs. Tüm bu öncülleri düşünürsek bitki için müthiş bir ince ayar olduğu sonucuna ulaşılabilir. Peki ya salt bu kadar ince ayarın var olmasından yola çıkara tüm yolun bitki için tasarlandığı sonucuna ulaşılabilir mi? Elbette hayır. Peki, evrenin oluşması için ince ayarın olması evrenin canlılık için tasarlandığı anlamına mı gelir? Sonuç yine basit bir “Hayır” cevabıyla özetlenebilir. Ayrıca eğer bitki için gerekli ayarlardan bir tanesi bitkinin oluşması için yeterli olmasaydı bitki oluşamayacaktı. Eğer bitki oluşmasaydı bu argümanın değeri kalmayacaktı. Kısaca yoldaki o ince ayar, bitkinin oluşması için oluşmadı; o ince ayar olduğu için bitki oluştu. Eğer farklı fizik kuralları olsaydı şu an gördüğümüz şekilde hayat oluşmayacaktı ve bu hayat oluşmadığı için “neden yaşam yok” sorusunu sorabilecek bir canlı da olamazdı. Kısacası evrendeki fizik yasaları özel olarak yaşam için tasarlanmamıştır; evren yaşamı oluşturmaya uyumlu olduğu için canlılık oluşmuştur. Bu ikisi arasındaki ayrım yapılmalıdır.

İnce ayar argümanı bariz bir şekilde sonuçların nedenlerine bakarak nedenlerin özel olarak sonuçlar için tasarlandığını ima eder. Bu düşünce mantıksız bir düşüncedir. Herhangi bir nedensel olaylar dizgesini alıp nedeni ve sonucu gösterip ardından da nedenin özel olarak sonucu oluşturmak için tasarlandığını ele alın: bu açıkça saçma sonuçlara götürecektir. Hastalıklar, doktorlar var olsun diye hassas şekilde ayarlanmıştır. Rüzgâr, rüzgâr sörfünün var olması için hassas şekilde ayarlanmıştır. Güneş sisteminin başlangıç koşulları, Jüpiter’de bulunan büyük kırmızı leke var olsun diye ince olarak ayarlanmıştır. Oysa bu örneklerin mantıksız olduğu açıktır. Ayrıca olasılık nosyonu açısından düşünüldüğünde tüm bu örneklerin düşük olasılıklara hitap ettiği de görülebilir. Yani X’in Y’ye neden olmuş olması ve X’in düşük olasılıklı olması da X’in özel olarak Y’nin gerçekleşmesi için tasarlandığını göstermez. İnce ayarın üzerine kurulu olduğu bu düşünce Voltaire tarafından da eleştirilmiştir:

Şeylerin olduklarından başka türlü olamayacakları tanıtlanabilir, zira her şey bir amaç için yaratıldığından her şey zorunlu olarak en iyi amaç için yaratılmış olmalıdır. Bakın burun gözlük taşımak için yapılmıştır, bu yüzden gözlük takarız. Bacaklar açıkça çorap ve pantolon giymek için tasarlanmıştır, bu yüzden çorap ve pantolon giyeriz. Taşlar yontulmak, sonra da şatolar yapmak için meydana getirilmiştir; efendimizin muhteşem bir şatosunun olması bu yüzden; eyaletin en büyük Baron'unun en iyi yerde oturması gerekir. Domuzlar yenmek için yaratıldığından yıl boyu domuz yiyoruz: Ve her şey yolunda diyenler kendilerini doğru ifade etmiyorlar; her şey en iyisi demeleri gerekir(1). 

Nedenlerle sonuçları karıştırmak ince ayar argümanının en temel hatasıdır. Bu hata gözler önüne serildiği zaman ince ayar lehine ortaya atılan çok sayıda benzetmenin de doğru sonuçlar üretmediğini anlayabiliriz. Örneğin Antony Flew’un ince ayar üzerine verdiği şu örneğe dikkat edin:

Bir sonraki tatilinizde bir otel odasına girdiğinizi hayal edin. Komodinin üzerindeki disk çalarda en sevdiğiniz albümden bir şarkı çalıyor. Yatağın üzerindeki duvarda asılı çerçeveli resim, evinizdeki şöminenin üzerinde asılı resmin aynısıdır. Odaya en sevdiğiniz koku yayılmıştır. Hayretler içerisinde kafanızı sallıyorsunuz ve valiziniz ellerinizden düşüyor.

Birdenbire dikkat kesiliyorsunuz. Mini bara doğru ilerliyor, kapısını açıp buzdolabının içindekilere bakıyorsunuz. En sevdiğiniz içecekler. En sevdiğiniz kurabiyeler ve şekerlemeler. Hatta tercih ettiğiniz marka şişe suyu.

Mini bardan çıkıp odaya göz gezdiriyorsunuz. Çalışma masasının üzerindeki kitabı fark ediyorsunuz: En sevdiğiniz yazarın son kitabı. Banyoya göz atıyorsunuz. Kişisel bakım ve temizlik ürünleri, her biri sanki sizin için özel olarak seçilmiş gibi, tezgahın üzerine dizilmiş.

Televizyonu açıyorsunuz, en sevdiğiniz kanal ayarlanmış.

Muhtemelen yeni sıcak ortamınız hakkında keşfettiğiniz her yeni şeyle tüm bunların yalnızca bir tesadüf olabileceğini daha az düşüneceksiniz değil mi?

Otel yöneticilerinin sizin hakkınızda bu kadar ayrıntılı bilgiyi nasıl elde edebildiğini merak edersiniz. Titiz hazırlıklarına hayret edersiniz. Hatta tüm bunların size ne kadara mal olacağını bir kez daha kontrol edebilirsiniz. Fakat kesinlikle birilerinin sizin geleceğinizi bildiğine inanacaksınızdır.(2)

Flew’in analojisinin ciddi bir biçimde hatalı olduğu ve ince ayar için yeterli örnek oluşturmadığı gözler önündedir. Flew hem örneğini yanlış zemin üzerine oturtmuş hem de ince ayar argümanının üzerine kurulu olduğu düşüncenin temelini sarsmıştır. Zira bu örnekte, otelde bulunan nesnelerin, sizin zevklerinize uygun olmasından yola çıkarak “sizin zevklerinize uygundur o halde sizin için tasarlanmıştır” sonucuna ulaşır. Oysa bu örnekte sizin zevkleriniz otelin içinde bulunan nesnelerden tamamen bağımsızdır; ince ayar örneğinde ise yaşamın var olması evrenin sabitlerinden bağımsız değildir. Yani Flew’in analojisi ciddi biçimde hatalıdır. Bu analojide zevkleriniz ve otelin nesneleri arasında nedensel bağlantı yoktur fakat ince ayar meselesinde evrenin sabitleri ile yaşamın gerçekleşmesinde nedensel bağlantı bulunur. Yani analoji bu ikisi arasında nedensel ilişki kurulabilecek şekilde düzenlenmelidir: Yaşadığınız ve büyüdüğünüz evde zevklerinize uygun nesnelerin bulunması analojiyi uygun hale getirir, çünkü yaşadığınız evde bulunan nesneler sizin zevklerinizi büyük oranda şekillendirecektir ki bu durumda nesneler ile zevkleriniz arasında nedensel bağ bulunacaktır. Analojiyi bu açıdan benzettiğimiz zaman yani zevkleriniz o mekanda bulunan nesnelere göre şekillendiği zaman, nedenlerle sonuçların karıştırıldığı belirginleşecektir. Flew’un analojisini ince ayar ile karşılaştırdığımızda ve bunu nedensellik bağlamında yaptığımızda şuna rastlamamız mümkündür:

NEDEN	SONUÇ
Evrendeki değerlerin yaşama olanak sağlayacak şekilde var olması	Yaşamın var olması
Mekândaki nesnelerin zevkleri ve yetileri şekillendirecek şekilde var olması	Zevklerin ve yetilerin mekâna uygun şekilde var olması

Bu tablo aracılığıyla “Yaşamın var olması için evrendeki değerler hassas olarak ayarlanmış” düşüncesini “zevklerin ve yetilerin o şekilde var olması için mekândaki nesneler hassas olarak ayarlanmış” düşüncesiyle kıyaslayabiliriz. Küçüklüğünüzden beri odanızda bir plak var ve bu plak en iyi günlerinizde dinleyip mutluluğunuzu paylaştığınız, en kötü günlerinizde dinleyip huzursuzluğunuzu azaltmanızda yardımcı olan bir plak… O halde onu sevmenizin sebebi sizin evinizde bulunmasıdır; siz seviyorsunuz diye evde koyulmamıştır(en azından analojinin anlam kazanması için bu gerekmektedir). Yaşamın var olmasının sebebi bu değerlerin gerçekleşmiş olmasıdır; yaşam olsun diye bu fiziksel sabitler seçilmemiştir. Analoji düzeltildiği ve nedensel bağlama geçirildiği zaman neden-sonuç karıştırması gözler önüne gelecektir.

Bununla birlikte Flew’in analojisi hatalı zeminde kurulmuştur. Anthony Flew, ince ayar analojisini “memnun edecek şartlar sağlamak” şeklinde yanlış olarak kurmuştur. Bunlar varlığımız açısından gerekli olmayan ikincil şartlardır ve ince ayar analojisi için uygun bir zemin değildir. Anthony Flew’in analojisini kurmak için ihtiyacı olan zemin aslında “Neden odada benim nefes alabileceğim gaz konsantrasyonu var? Neden bubi tuzakları beni öldürmeye çalışmıyor ya da karşımda eli silahlı bir katil belirmedi? Sanki her şey benim yaşayabilmemi sağlamak için özel olarak tasarlanmış gibi!” tarzında olmalıdır. Kısaca Flew “Neden her şey benim sevdiğim şekilde?” olarak değil “Neden her şey benim yaşamama uygun şekilde?” olarak bir soru yöneltmelidir. Soru bu şekilde sorulduğu zaman yeniden nedenlerle sonuçların karıştırıldığına rastlanacaktır. Zira, şartlar o şekilde olmasaydı odanın içinde bile bulunamayacaktınız! “Fizik yasaları yaşamın olması için böyle ayarlanmıştır” demek yerine “Fizik yasaları uygun olduğu için yaşam ortaya çıkmıştır” demeliyiz; yaşam fizik yasalarının bir sonucudur, onların nedeni değil… Flew’in analojisi ise “Yaşam neden yaşamın uygun olduğu bir evrende ortaya çıktı?” demekten ileriye gitmiyor. Yaşam, yaşamın uygun olduğu bir evrende çıkmıştır çünkü başka şansı yoktur.

Şu an gördüğünüz herhangi bir şeyin gördüğünüz şekilde olmasının sebebi kendinden önce gelen koşullardır; misal yolda yürüdüğünüzde ve bir taşa çarptığınızda o taşın tam o anda tam o noktada olmasının ve sizin tam o anda tam o noktada olmanızın ihtimalini hesaplarsanız sıfıra yakın bir değer bulursunuz. Taşın orada olması çok sayıda değere bağlıdır; örneğin levha hareketleri biraz daha hızlı gerçekleşmiş olsa o taş orada olmayabilirdi, rüzgâr herhangi bir an içinde daha hızlı esmiş olsa o an o noktada olmayabilirdi vs. Sizin tam o zaman o mekanda bulunmanız çok sayıda değere bağlıdır; anneniz ve babanız birbirini görmeseydi o an o noktada olamazdınız, o an dışarıda bulunmanızın bağlı olduğu sebep olmasaydı o an o noktada olamazdınız ve ayağınız taşa çarpmazdı vs. Evren adeta siz tam o anda tam o noktada tam o taşa çarpın diye tasarlandı! Belki de evrenin fiziksel kuralları o an o taşa çarpmanızı gerektirecek şekilde geliştiği için çarpmışsınızdır. Hangisi daha makul: tüm fiziksel değerlerin sizin o taşa çarpmanız için hassas olarak ayarlandığı fikri mi yoksa o fiziksel değerlerin bir yan ürünü olarak sizin o taşa çarptığınıza dair ortaya atılan fikir mi? Hangisi daha makul: tüm fiziksel değerlerin yaşamı mümkün kılacak şekilde özel olarak tasarlandığı iddiası mı yoksa yaşamın, bu fiziksel değerlerin bir yan ürünü olduğu düşüncesi mi? Elbette evrenin fiziksel yasaları yaşamı sağlayacak şekilde hassas olarak tasarlanmış gibi gözükmelidir, çünkü yaşam vardır. Aynı zamanda evrenin fiziksel yasaları, o taşın o anda o mekanda size çarpması için tasarlanmış gibi de gözükmelidir, çünkü o an o mekanda o taş size çarpmıştır. Bu tarz bir “ön koşuldan yola çıkan” argümanın tanrı lehine kanıt olarak bir kıymeti olduğunu sanmıyorum. Varoluşumuz neredeyse kuşku duyulamayacak kadar açıktır, o halde gözlemlediğimiz şeyler de doğal olarak varoluşumuzla tutarlı olmalıdır. Fizik yasaları aynı şekilde şu an gördüğümüz her şeyle tutarlı olmalıdır; ama buradan fizik yasalarının var olan her şey ve olay için ince olarak tasarlandığı anlamı çıkmaz! Bu düşünce reddedilmelidir.

Notlar:

1- Voltaire, Candide (1759).

2- Flew, Antony, There Is A God: How The World’s Most Notorious Atheist Changed His Mind, Harper Collins, New York 2007

NOT: NEDEN-SONUÇ ELEŞTİRİSİNE VERİLEN CEVAPLAR YAYIMLANACAK OLAN "TANRININ ALFABESİ" ADLI KİTABIMDA İRDELENECEKTİR