Agnostisizm Üzerine

Agnostisizm bilinemezcilik olarak da bilinir. Din felsefesi anlamında agnostik tavır sergileyen biri tanrının var olup olmadığının bilinemeyeceğini savunur. Bizim aklımız tanrı hakkında bir tutum sergileyebilecek vaziyette değildir. O halde tanrı hakkında konuşmak anlamsız ve imkânsız hale gelir. Çoğunlukla agnostik tavır sergileyen kişiler dini tanrılara karşı değil kozmik tasarımcı fikrine karşı bilinemezci davranır. Bu kişilere göre dinler insan ürünüdür fakat bir ilk neden şeklindeki bilinçli tanrının varlığı bilinemezdir. Yani bir kişi dinsel tanrılara karşı ateist farklı tanrı tanımlarına karşı agnostik olabilir. Tanrıyı nasıl tanımladığınıza bağlı olarak bir kişinin ateist, teist ve yahut agnostik oluşu değişebilir. Genellikle agnostik kişiler ‘deist’ tanrı modelinin var olup olamayacağının bilinemeyeceğini söylemektedirler.

Öncelikle agnostisizm konusu pratik hayatta uzun bir süre tutunulacak bir görüş değildir. Bir agnostik en azından kişisel yaşantısı açısından bir ateist ya da teist gibi yaşayacaktır. Bir kişi epistemik açıdan agnostik olurken ontolojik açıdan ateist veya teist olabilir. Bununla şunu demeye çalışıyorum: ‘Tanrının varlığı bilinebilir mi?’ sorusu ile ‘Tanrıya inanıyor musun?’ soruları birbirinden farklı sorulardır. Bir kişi tanrının bilinemeyeceğini savunup aynı zamanda onun varlığına inanabilir ya da tanrı hakkında konuşulamayacağını söyleyip onun varlığını kabul etmeyebilir. Günlük hayatta ise tanrının bilinebilmesi konusunda agnostik tavır takınılsa da ontolojik açıdan tanrıya inanç konusunda agnostik olunamaz. Ya tanrı varmış gibi yaşarsınız ya da tanrı yokmuş gibi… Bunun ortası yoktur. Farkında olmasak da seçimlerimiz bu ikisi üzerine kuruludur. Bu sebeple agnostisizmin ateizmi veya teizmi ‘iptal ettiği’ gibi bir düşünceyi savunmak tutarlı değildir.

Peki ya agnostisizmin temel savı, tanrı hakkında konuşulabilip konuşulamayacağı düşüncesi kabul edilesi bir görüş müdür? Tanrı deneyüstü müdür? Deneysel olandan çıkarılabilir mi? Felsefi argümanlarla tanrının varlığına ve yokluğuna ulaşılabilir mi? Bu durumda agnostiğin iki farklı düşüncesi olacaktır:

-          Tanrının varlığına veya yokluğuna delil getirilemez. Felsefi açıdan tartışılabilir bir konu değildir.

-          Tanrının varlığına veya yokluğuna getirilen deliller eşit düzeydedir. Bu sebeple karar verme süreci ertelenmelidir

Her ne kadar deneye ve gözleme tabii tutmak imkânsız gözükse de dolaylı yollardan tanrının varlığının sınanabileceğini düşünüyorum. Eğer tanrı varsa ve evreni yaratmışsa bu yaratış hiç değilse deneysel olarak belli farklılıklar yaratacaktır. Örneğin doğaüstü süreçlerle evreni yaratan bir varlıktan söz ediyorsak; evrenimizin başlangıçtaki fiziksel değerlerin doğal süreçlerle evrenimizin şu anki hale gelmesini imkânsız kıldığının gösterilmesi halinde doğaüstü güç kanıtlanmış olacaktır. Doğal süreçlerin evrendeki düzeni oluşturmak için yetersiz olduğu gösterilirse doğaüstü bir yaratıcıya yeterli bir delil olacaktır. Doğaüstü yaratıcı çok sayıda deneysel farklılığa yol açacaktır. Bu durumda agnostisizmden ziyade, veriler doğrultusunda ateist, deist veya teist olmak daha rasyonel olacaktır. Eğer doğaüstü bir yaratıcının varlığı durumunda görmeyi beklediğimiz şeyleri görmüyorsak, bu doğaüstü bir yaratıcının olmadığına yeterli bir kanıt oluşturacaktır. Bu durumda Carl Sagan’ın ünlü sözü ‘kanıtın yokluğu, yokluğun kanıtı değildir’ sözü kullanılacaktır. Fakat buna karşılık ‘Carl Sagan’ın bu sözü söylemiş olması bunu doğruluğunu kanıtlamaz’ diyeceğim, çünkü bazı durumlarda kanıtın yokluğu, yoluğun kanıtı olabilir. Sınanabilir farklar görmeyi beklediğimiz durumlarda beklenilen farklar gözükmüyorsa, kanıtın yokluğu, yokluğun kanıtı olur. Bu konuda Victor Stengerin örneğini sunmak isterim:

Mesela oturduğum yere yakın Rocky Dağı Ulusal Parkı'nda fillerin gezdiğine dair hiçbir delil yoktur. Bu durumdan fillerin aslında orada oldukları, ama henüz keşfedilmemiş bir yerde oldukları sonucuna mı varmalıyız? Filler orada olsalardı kesinlikle ezilmiş otlar, dışkı veya ayak izleri gibi birtakım işaretler bulmamız gerekirdi. Bu tür delillerin yokluğunda, parkta hiçbir fil olmadığını makul kuşkunun ötesinde ortaya koymuş oluruz.

Eğer doğaüstü bir yaratıcı varsa hiç değilse sınanabilir farklar yaratacaktır ve bu farklar bilimin konusudur. Bu sebeple bilimsel açıdan tanrının varlığına konusunda hiç değilse bir karara varılabilir.

İkinci görüş ise oldukça abes durmaktadır ve kanımca hemen terk edilmesi gerekir. Eğer bir şeyin varlığına dair delil varsa o şey doğrulanmıştır, kanıtlanmış değil, fakat bir şeyin yokluğuna dair delil gösterildiği anda o hipotez terk edilmek zorundadır. Bir şeyin varlığına dair deneysel doğrulama o şeyin mutlak doğru olduğunu göstermez, yalnızca açıklama gücünün olduğunu gösterir. Fakat bir şeyin deneysel yanlışlanması o şeyin yanlış olduğunu kanıtlar. Deneysel verilerin durağan evren modelini yanlışladığı zaman fizikçilerin ‘Bu hipotezin varlığına olduğu kadar yokluğuna da kanıt var, bu konu hakkında konuşmayalım’ dediğini düşünün. Bu mantıklı bir istek değildir. Eğer bu evren modeli yanlışlanmışsa hipotez terk edilmelidir ve yeni bir kuram kurulmalıdır. Bir şeyin yokluğuna dair kanıt sunulduğu anda ‘varlığına da deliller var’ demek anlamsızlaşır. Bundan sonra yapılacak şey varlığına dair sunulan delilleri açıklayacak farklı kuramlar oluşturmaktır. Bu durumda eğer deliller eşit gelirse agnostik durmak hatalı olur.